Rys założenia kościelno – klasztornego Franciszkanów na tle historycznym powstania miasta Szamotuły!
Historia miejscowości o nazwie Szamotuły, jest starsza niż Dokument Fundacyjny Klasztoru w Obrze, wystawiony 23 kwietnia 1231 r. przez księcia Władysława Laskonogiego; ów dokument jako świadka tego Aktu wymienia Wincentego z Szamotuł; jako miasto rozwinęło się ono z kilku punktów osadniczych; historia Szamotuł jest ściśle złączona z osobami dziedziców szamotulskich, do których należało Miasto wraz z przyległymi wioskami: i tak, w:
1324 – 1360 – staraniem kasztelana nakielskiego Sędziwoja Świdwy pobudowano zamek Świdwów – Szamotulskich, na południu dawnych Szamotuł – do ochrony na tzw. przedmieściu poznańskim; funkcjonował do ok. 1513 r.
ok. 1500 – wskutek upadku rodu Świdwów, nowy współwłaściciel, a później właściciel Szamotuł: wojewoda poznański Łukasz Górka (w 1513 r.) poślubił córkę Andrzeja Szamotulskiego; wzniósł nowy zamek z 4 basztami i głęboką fosą – (na północy miasta) – zaniedbując jednocześnie remont pierwszej warowni, która przez kolejne dwa stulecia popadła w ruinę; nie nadając się do zamieszkania została wchłonięta przez miasto; Górkowie byli właścicielami miasta do 1573 r.
1675 – Jan Korzbok – Łącki, kasztelan kaliski, starosta nakielski (kolejny właściciel Szamotuł) sprowadza braci mniejszych (franciszkanów) reformatów
1676 – kanoniczneerygowanienowej siedziby dla braci
– bracia w tym czasie za zgodą kanoników kolegiaty prowadzą duszpasterstwo w kolegiacie szamotulskiej; gromadzą materiały budowlane, wypiekają chleb, zakładają ogród i sad klasztorny, wykopują i zarybiają stawy, meliorują nieużytki rolne, zakładają browar
1676 – 1682 – następuje budowa kościoła wraz z przylegającym barokowym klasztorem na planie czworobocznego, otwartym wirydarzem (dziedzińcem) – trudno tutaj mówić o pierwotnym kształcie budowli, ponieważ całość pobudowana została na ruinach zamku
1682 – konsekracja kościoła
(1724/1725/1728 ?) – w tych latach, po wybudowaniu kościoła – dobudowano kaplicę dedykowaną św. Antoniemu, opartą na planie ośmioboku, z kopuła zwieńczoną latarnią; czaszę kopuły podzielono na osiem równych części; te pola wypełnił freskami z życia św. Antoniego brat Adam Swach (franciszkanin)
1759 – uzupełnianie jednolitego rokokowego wyposażenia wnętrza kościoła przez poznańskiego snycerza Józefa Eglamena: ołtarz główny z figurą Ukrzyżowanego (z XVII w.), ołtarze boczne, ołtarz w kaplicy św. Antoniego
1793 – drugi rozbiór Polski; wkroczenie wojsk pruskich; zmiana nazwy miasta – Samter
1839 – ustawą kasacyjną Prusacy zlikwidowali klasztor (istniał jedynie 164 lata) po śmierci ostatniego gwardiana o. Lewandowskiego (+1831); zaborca przekazał kościół – parafii szamotulskiej; w pomieszczeniach klasztornych na piętrze zakwaterowano wojsko a na parterze umieszczono szkołę; po zamknięciu klasztorówna ziemi wielkopolskiejżycie zakonne (franciszkańskie) praktycznie wszędzie zamarło
1853 – częściowa normalizacja stosunków kościelnych z zaborcą – m.in. zakładała przywrócenie przynajmniej części klasztorów; dlatego mieszkańcy Szamotuł wystosowali petycję do rządu pruskiego, w której domagali się zwrócenia franciszkanom – reformatom ich dawnych pomieszczeń klasztornych; wyrażono w niej także życzenie , aby zakonnicy połączyli pracę duszpasterską z kształceniem młodzieży; petycja została podpisana przez 109 obywateli miasta i okolicy z miejscowym duchowieństwem na czele; projekt powrotu nie doszedł do skutku z powodu niemożności odzyskania budynków klasztornych
– po likwidacji zakonu toczył się spór pomiędzy niemiecką władzą świecką, władzą duchowną i spadkobiercami fundatorów; kościołem – przed I wojną światową, opiekowała się parafia szamotulska – był jednak nieczynny; patronami, którzy utrzymywali i dokonywali remontów była rodzina Żółtowskich z Myszkowa ( wtedy wymalowano sklepienie kościoła – 1916)
1914 – 1918 – kościół w czasie I wojny światowej służył do nabożeństw wojskowych;
1920 – 1939 – w okresie międzywojennym odprawiane były nabożeństwa tylko w niedziele dla Gimnazjum ks. Piotra Skargi i Szkoły Miejskiej, jako tzw. „kościół szkolny”
– we „wspomnieniach” spotykamy się z informacją o procesji w Wielkie Piątki z Fary do kościoła św. Krzyża i z powrotem
1918 – 1939 – budynek klasztoru wykorzystywano na pomieszczenia magazynowe i koszary wojskowe; w 1918/1919 r. był siedzibą władz powstańczych a później Powiatowej Komendy Uzupełnień
1931 – wpisano zabudowania klasztorne do księgi wieczystej w Szamotułach – jako własność Katolickiej Gminy Kościelnej
1939 – 1945 – w czasie II wojny kościół został zajęty na świetlicę dla niemieckiej młodzieży, a od 1941 r. służył jako magazyn wódek; klasztor był magazynem wojskowym
1945 – 1955 – w okresie powojennym, celem zabezpieczenia wnętrza kościoła – proboszcz kolegiaty zabezpieczył wieże, odnowił dachy, uzupełnił oszklenie, otynkował zewnętrzne ściany kościoła
1945 – nieruchomość ( klasztor i podwórze ) zostało przejęta na rzec Skarbu Państwa; w obiekcie klasztornym zakwaterowano ludzi wydzielając poszczególne mieszkania, w korytarzach zamontowano lokatorskie toalety – dopuszczając do dewastacji obiektu; z zajęcia wyłączono kościół, który i tak w tym czasie był nieczynny na rzecz – dalej- parafii szamotulskiej
1959 – rozpoczęto rozmowy na temat przejęcia obiektów przez franciszkanów; było to jednak niemożliwe ze względu na zamieszkujących klasztor lokatorów
1963 – w kościele, dnia21 kwietnia – przy udziale licznie zgromadzonych mieszkańców Szamotuł – odprawiono pierwszą Mszę św. niedzielną; zaczęły odprawiać się pierwsze nabożeństwa
1972 – powstaje parafia św. Krzyża
1992 – pomieszczenia klasztorne, w których były lokale mieszkalne zostają przekazane Parafii
1997 – przekazanie całego terenu,wraz z zabudowaniami, parafii św. Krzyża
2020 – w uroczystość Najświętszej Maryi Panny Anielskiej (02 sierpnia) – po 181 latach nieobecności w Szamotułach, powrócili franciszkanie z Prowincji św. Franciszka z Asyżu z siedzibą w Poznaniu
Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Muzeum Zamek Górków w Szamotułach